بهره گیری از روایات معصومان (ع) به مثابه ثقل اصغر، یکی از مهم ترین و اساسی ترین منابع تفسیری برای هر مفسر است. مفسران هرکدام به نوعی از روایات استفاده کرده اند، اما در شیوۀ بهره گیری و استفاده از این منبع ارزشمند، دیدگاه و عملکرد متفاوتی دارند. دراین بین، علامه طباطبایی در مورد به کارگیری روایات در تفسیر قرآن، دقت و توجه ویژه ای مبذول داشته است. یکی از انواع روایاتی که ایشان در موارد قابل توجهی به آن پرداخته شده است؛ اخباری است که با مباحث اجتماعی، حوادث و شخصیت های جامعه [به ویژه در عصر نزول] مرتبط است. ایشان در خلال تفسیرش بحثی با عنوان «بحث های روایی » را مطرح کرده و با بررسی دقیق و همه جانبۀ روایات، مخصوصاً عرضۀ روایات بر قرآن، به طور مفصل روایات را ارزیابی نموده و اجتهاد سایر مفسران را در مورد به کارگیری روایات در تفسیر قرآن نقد و بررسی کرده است. نوشتار پیشِ رو که با روش توصیفی_ تحلیلی و با ابزار کتابخانه ای انجام شده، درصدد کشف رویکرد علامه نسبت به روایات اجتماعی در تفسیر المیزان است. حاصل مطالعۀ حاضر چنین است که مؤلف المیزان با مبانی مختلفی ازجمله ملاک عرضه ی روایات بر قرآن، در موارد متعدد و از جوانب مختلفی، روایات مربوط به مباحث اجتماعی را تحلیل نموده، با رویکردهای مختلفی ازجمله: بررسی سندی، دلالی، نقد روایات اسباب نزول و شأن نزول، بررسی جری و تطبیق، نقد انواع استفاده های مفسران در به کارگیری روایات، بررسی فقه الحدیثی، تأیید و بهره گیری از احادیث و. . .، به صورت گسترده ای به تصحیح، تحلیل و تنقیح اینگونه روایات پرداخته است.

یکی از مباحث مهم تفسیر المیزان، بررسی فقه الحدیثی روایات منقول از منابع فریقین است که علامه در خلال این مباحث، دیدگاه های حدیثی و فقه الحدیثی خود را بیان کرده است. هدف از نوشتار حاضر که با روش توصیفی-تحلیلی و با ابزار کتابخانه ای انجام شده، بررسی رویکرد فقه الحدیثی مؤلف المیزان نسبت به روایات الکافی کلینی می باشد. علامه برای ارزیابی روایات این کتاب مؤلفه های فقه الحدیثی متعددی به ویژه عرضه روایات بر قرآن و روایات صحیح، سنجش احادیث با عقل، در نظرگرفتن معیار تاریخ و. . . . را به کار گرفته و با این مبانی در موارد متعددی به تأیید و بهره گیری از روایات کافی، شرح و تفسیر احادیث آن کتاب، کشف و بیان مقصود معصومین^، تشخیص روایات تفسیری از غیر آن، رفع تعارض و دفع شبهه از بیانات معصومان×، نقد روایات کافی و. . . . پرداخته است. مهم ترین معیار نویسنده المیزان در فهم و نقد روایات، ملاک عرضه روایات بر قرآن می باشد که برگرفته از مبانی خاص روش تفسیری وی در المیزان بوده و به همین دلیل بیشتر بررسی های فقه الحدیثی خود را براساس این معیار انجام داده است.

از روش های مهم تفسیری برگرفته شده از سیره اهل بیت (ع) روش تفسیرقرآن به قرآن است. این روش مورد توجه علامه طباطبایی قرار گرفت. علامه با در نظر گرفتن اصل مهم عدم افتراق قرآن و اهل بیت (ع)، تفسیر واقعی قرآن مشتمل بر ظاهر و باطن را مختص به معصومین (علیهم السلام) می داند، جستار پیش روی با رویکرد توصیفی- تحلیلی به بررسی مبانی علامه در بهره گیری از روایات می پردازد. در دیدگاه مفسر قرآن در برخورد با روایت چند اصل مهم وجود دارد: عدم افتراق قرآن و معصوم، اصالت و رجحان دریافت اهل بیت (ع) از قرآن، اهمیت کلیدی روایات معصومین (علیهم السلام) در تفسیر قرآن، امکان روش تفسیر قرآن به روایت در خلال روش تفسیر قرآن به قرآن، اصل تطبیق در روایات تفسیری، اصل جبران ضعف سند و قوت دلالت، اصل ترجیح ظواهر بر نصوص روایات.

بی گمان از جمله ارزشمندترین تفاسیری که تاکنون نگاشته شده، تفسیر المیزان اثر علامه طباطبایی می باشد. در این اثر به روایات توجه ویژه ای شده است و مفسر پس از تفسیر دسته ای از آیات، تحت عنوان «بحث روائی»، با ارجاع به منابع فریقین روایات را گزارش و تبیین کرده است. به رغم پژوهش های متعددی که درباره روایات المیزان صورت پذیرفته، در هیچ اثری مصادر روایات آن تحقیق نشده است، لذا در این پژوهش، با روش توصیفی تحلیلی مصادر روایات این تفسیر مورد واکاوی قرار گرفته و بر اساس دلایل و شواهد متعددی بر این حقیقت رهنمون گردیده که علامه طباطبایی در نقل روایات شیعه غالباً به الصافی، البرهان، نورالثقلین و بحارالانوار رجوع داشته و بدون اینکه این منابع واسطه را ذکر کند، از طریق آن ها مستقیماً به مآخذ اصلی روایات ارجاع داده است. در نقل روایات اهل سنت نیز چنین روشی داشته و از منابع واسطه ای چون: البرهان، بحارالأنوار، الاتقان و الدرّ المنثور استفاده کرده است. گفتنی است هدف این پژوهش درصدد خرده گرفتن بر شیوه علامه طباطبایی نیست، زیرا روش عالمان سلف بر این منوال بوده است، بلکه در پی نشان دادن این نکته است که پژوهشگران به هنگام بهره گیری از روایات تفسیری المیزان خود را از توجه و مراجعه به منابع اصلی روایات بی نیاز ندانند.

در بررسی یک کتاب تفسیر، علاوه بر دقت در روش ها و گرایش های مفسر آن کتاب و چگونگی استدلال و شیوایی بیان و سلیس بودن کلمات و مستند بودن مطالب، کیفیت بهره گیری از منابع و مآخذ، مساله ای مهم و حیاتی است. تفسیر کشاف زمخشری یکی از منابع کیفی و کمی مهم تفسیر مرحوم علامه محمد حسین طباطبایی است. علامه در تفسیر المیزان که از جمله کامل ترین تفاسیر شیعه است، مطالب فراوانی از کشاف نقل کرده و در موارد گوناگونی برای تحکیم استدلال های لغوی، بلاغی و ... از آن بهره برده است. در این نوشتار، با تطبیق و مقایسه دو تفسیر، به چگونگی نقل المیزان از کشاف به سبک و روش علامه طباطبایی، در کیفیت نقل و بهره گیری از مطالب زمخشری خواهیم پرداخت.

هر چند بحث از چگونگی رابطه قرآن و سنت و شناخت جایگاه سنت در تفسیر قرآن همواره مورد توجه و بررسی قرآن پژوهان بوده است اما رواج شیوه تفسیر قرآن به قرآن در دو قرن اخیر، اهمیت این موضوع را دو چندان کرده است. از آنجا که علامه طباطبائی پیشگام بی بدیل عرصه تفسیر قرآن به قرآن است شناخت جایگاه سنت در شیوه تفسیری ایشان می تواند به روشن شدن زوایای این موضوع کمک شایانی بنماید.در این جستار، در آغاز مواردی را یاد کرده ایم که نشان از باور علامه به استقلال قرآن در تفسیر و بی نیازی از سنت دارد و در ادامه با استناد به برخی سخنان علامه و نیز شیوه تفسیری المیزان، تاثیرپذیری مستقیم و غیر مستقیم ایشان را از روایات بر نمایانده ایم. در پایان با گذری اجمالی بر برخی دیدگاه ها درباره چگونگی بر طرف کردن اختلاف سخنان علامه درباره نقش سنت در تفسیر قرآن، دیدگاه درست را بر پایه شواهدی از شیوه تفسیری علامه برگزیده ایم. لطفا برای مشاهده چکیده عربی به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

چکیده فارسی:علامه طباطبایی یکی از سرشناس ترین مفسران شیعه در عصر حاضر است. ویژگی های ممتاز روش تفسیری او المیزان را به یکی از پر مراجعه ترین تفاسیر تبدیل کرده است. روش او، در تفسیر همه آیات یکسان نیست. آیات بسیاری به بحث از جنبه های مختلف دین یهود اختصاص دارد که تفسیر این آیات نیازمند به روش ها، ابزارها و دانش های خاصی است تا بتواند مفاهیم نهفته در آنها را آشکار سازد؛ روش صاحب المیزان در تفسیر این آیات، متمایز از روش کلی او در تفسیر نیست؛ جز اینکه در مقایسه مباحث قرآنی و توراتی، روش تفسیر تطبیقی نیز مشاهده می شود. علامه در این مباحث به برخی از منابع ادیانی نیز مراجعه نموده است. این مقاله به تحلیل کم و کیف استفاده علامه از روش های تفسیری و منابع مورد استفاده او در تفسیر این دسته از آیات است.   چکیده عربی:العلامة محمد حسین الطباطبایی من أبرز مفسری الشیعة فی العصر الحاضر. المیزات الفریدة التی یتسم بها منهجه التفسیری فی تفسیره المعروف باسم المیزان فی تفسیر القرآن، جعلت منه واحدا من اکثر التفاسیر مراجعة. المنهج الذی سار علیه لم یکن علی نمط واحد فی تفسیره لجمیع الآیات. هناک آیات کثیرة تتحدث عن جوانب مختلفة من الدیانة الیهودیة. و تفسیر هذه الآیات یحتاج إلی أسالیب و أدوات وعلوم خاصة لکی یتسنی للمفسر استجلاء ما فیها من مفاهیم کامنة. والمنهج الذی سار علیه العلامة فی تفسیر هذه الآیات لا یختلف عن منهجه العام فی التفسیر، سوی فی وجود التفسیر المقارن و ذلک عند مقارنته بین المباحث القرآنیة والمباحث التوراتیة. و قد رجع العلامة فی هذه المباحث إلی بعض مصادر الأیادن. تتناول هذه المقالة تحلیل کیفیة و مدی اتباع العلامة الطباطبائی للمناهج التفسیریة والمصادر التی عول علیها عند تفسیره لهذه المجموعة من الآیات.